W 2009 roku trwała budowa Regionalnego Centrum Kultury im. Zbigniewa Herberta (na zdjęciu poniżej).
Od strony deptaka na ul. Spacerowej znajdował się Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej, który w uzgodnieniu z Ambasadą Federacji Rosyjskiej został rozebrany (zastąpił go pomnik na Cmentarzu Wojennym wykonany na koszt gminy Miasto Kołobrzeg). Pod fundamentami pomnika we wrześniu odkryto jednak szczątki ludzkie.
Na podkreślenie zasługuje fakt, że od samego początku w rozkopywaniu tej zbiorowej mogiły - największej, jaką odkryto po 1990 roku, nie brali udziału eksperci. Sprawa wyszła na jaw przypadkowo, bo w kołobrzeskim prosektorium dosłownie zalegały kości ludzkie, których przez kilka tygodni nikt nie miał jak pochować. Robotnicy uważali, że skoro rozkopali pomnik radziecki, to byli tam pochowani żołnierze rosyjscy. Czerwonoarmistami nikt się nie przejmował. Gdy informacja o odkryciu trafiła do wojewody zachodniopomorskiego, sprawą zainteresowali się eksperci, w tym dr Hieronim Kroczyński oraz ówczesny dr Andrzej Ossowski. Historycy nie mogli jednak wypowiedzieć się w tej kwestii, gdyż w prosektorium przy Szpitalu Regionalnym w Kołobrzegu znajdowały się same kości. Wydaje się, że nie jest możliwe, aby w tym grobie nie zachowało się żadne pamiątki czy elementy metalowe wyposażenia żołnierzy, którzy w marcu 1945 roku polegli w walkach o miasto nad Parsętą.
Pierwotne miejsce pamięci żołnierzy Armii Czerwonej znajdowało się na latarni morskiej, gdzie na Forcie Ujście 1 listopada 1945 roku otwarto cmentarz, na którym pochowano żołnierzy radzieckich i polskich. Nowa konstrukcja latarni morskiej stała się jednocześnie pomnikiem upamiętniającym "Wielką Wojnę Ojczyźnianą" lat 1941-1945. W literaturze pojawia się informacja, że w 1945 roku powstał także obelisk przy późniejszym Powiatowym Domu Kultury i Kinie Kalmar1. Brakuje bliższych danych na temat tej inwestycji, w szczególności, dlaczego i z czyjej inicjatywy ona powstała, zwłaszcza biorąc pod uwagę fakt, że zaledwie kilkaset metrów od tego miejsca, w porcie, znajdował się cmentarz z żołnierzami Armii Czerwonej2. Jest to o tyle ważne, że osoby, które wówczas ten obiekt wzniosły, musiały wiedzieć, że znajduje się tam pochówek żołnierzy.
21 lutego 1970 roku odsłonięto nowy Pomnik Wdzięczności Armii Radzieckiej, który zastąpił obelisk3. W żadnym źródle nie znalazła się informacja, że pod monumentem znajduje się zbiorowa mogiła żołnierzy. O jej istnieniu wykonawcy pomnika musieli wiedzieć, bo szczątki zostały powtórnie pochowane, a być może także ograbione, co w jakiś sposób wyjaśniałoby brak elementów metalowych. W tej formule pomnik przetrwał 1989 rok, nie licząc usunięcia tablicy informacyjnej. Jego kres nadszedł wraz z realizacją inwestycji na bazie dawnego Kina Kalmar. Co ciekawe, o pochówku nie wiedziała także strona rosyjska, bo gdyby tak było, do rozbiórki zapewne by nie doszło.
Sprawą szczątków żołnierzy zainteresowali się dziennikarze, zwłaszcza, że badania szczątków przeprowadzili eksperci z Zakładu Medycyny Sądowej obecnego Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie. "Biegli stwierdzili, że znalezione szczątki należą co najmniej do 25 mężczyzn. Na podstawie oględzin szczątek stwierdzono, że byli to w większości ludzie młodzi 25-30-letni, kilku w przedziale 30-40 lat i jeden w wieku około 50-60 lat. Pośród elementów butów i ubrań rozpoznano między innymi: buty niemieckie, buty produkcji radzieckiej, trzewiki produkcji niemieckiej, fragmenty niemieckich pasów głównych, radziecki pas główny oficera, niemiecki pas główny oficera, niemieckie skórzane szelki bojowe, a także inne elementy wyposażenia wojskowego produkcji niemieckiej. Analiza uzębienia zachowanych kości żuchwy wykazała, że w kilku przypadkach zastosowano metody leczenia dentystycznego charakterystycznego dla ludności niemieckiej. Zdaniem naukowców, szczątki zostały pochowane przy Regionalnym Centrum Kultury w leju powstałym po detonacji pocisku artyleryjskiego już po zakończeniu walk o miasto. Nie był to jednak pochówek frontowy, gdyż te z zasady były płytkie, ale pochówek sanitarny: w jednym grobie pochowano wiele ciał, które znajdowały się w okolicy"4.
Warto podkreślić, że w ostatnich dniach walk o Kołobrzeg, działania bojowe polskich jednostek zintensyfikowane na terenie portu, na północ i zachód od strony ul. Solnej, miały na celu zniszczenie oddziałów niemieckich, które odmówiły kapitulacji. Ponieważ przygotowano ewakuację obrońców miasta, ta jego część była niezwykle zacięcie broniona, aby utrzymać pozycję i uciec z Kołobrzegu drogą morską. Na odcinku przy Regionalnym Centrum Kultury natarcie prowadził 14 i 18 pułk piechoty 6. Dywizji Piechoty. Po zakończeniu walk, już po nastaniu polskiej administracji, miasto wymagało szybkiego pochowania ciał, gdyż groził wybuch epidemii. Wykonano kilka pochówków sanitarnych, w których chowano nierozpoznane szczątki ludzkie. Z jakiegoś powodu w okresie późniejszym uznano, że to żołnierze Armii Czerwonej. Dzięki uporowi miłośników historii Kołobrzegu udało się ustalić, że spoczywali tam żołnierze Polscy i Niemieccy.
Robert Dziemba
Przypisy
1. Znamienne, że żaden z autorów nie podaje okoliczności budowy obelisku poświęconego pamięci żołnierzy Armii Czerwonej poległych w walkach o Kołobrzeg, zwłaszcza, że w owym czasie budowa takie obiektu i jego odsłonięcie musiało być ważną datą w historii miasta. Nie natrafiłem na datę dzienną tego wydarzenia. Zachowała się jedynie informacja, że było to w roku 1945. Hieronim Kroczyński, Kronika Kołobrzegu, Wydawnictwo Le Peit Café, Kołobrzeg 2005, s. 461. Wydaje się, że pomnik ten mógł powstać nieco później, w miejscu, w który przejęto, że spoczywają w grobie zbiorowym żołnierze rosyjscy.
2. Dla przykładu, Jerzy Patan pisząc o obelisku przy Kinie Kalmar, nie podawał informacji, że powstał on w 1945 roku. Por. Jerzy Patan, Kołobrzeg, Sto lat w fotografii 1897-1997, Kołobrzeg 1998, s .140. Jerzy Patan, Kiedy wszystko było pierwsze. Kołobrzeg 1945-1959, Kołobrzeg 2004, s. 216.
3.Hieronim Kroczyński, Kronika Kołobrzegu, Wydawnictwo Le Peit Café, Kołobrzeg 2005, s. 461.
4. Robert Dziemba, Przy Kalmarze pochowano Polaków!, https://miastokolobrzeg.pl/wiadomosci/31-archiwum/grudzie-2009/140-przy-kalmarze-pochowano-polakow.html.
